Vinova loza – Istorijat i poreklo

Na osnovu paleontoloških podataka smatra se da je divlja loza postojala u Evropi još pre pojave čoveka. Kasnije je on koristio sitne polodove divlje vinove loze kao hranu. Nije isključeno da je veština spravljanja vina prethodila gajenju loze i verovatno je želja da imaju više vina naterala ljude da počnu da gaje vinovu lozu.

Nije precizno utrvrđeno gde se najpre počela gajiti vinova loza. Na osnovu istorijskih podataka neki naučnici su mišljenja da je domovina loze kao gajene biljke zapadna Azija, odnosno zemlje oko Kaspijskog i Crnog mora, Zakavkazje, Srednja Azija, Mala Azija, Sirija i Mesopotamija. Odande je preneta u Trakiju (Balkansko poluostrvo), u Italiju i Francusku, kao i u Egipat i ostale severnoafričke obale Sredozemlja.

Prva kultivisana loza bila je biljka odabrana među primercima lokalne divlje loze koja je krupnoćom i bojom bobica privukla čovekovu pažnju. Pronađeni crteži loze i grozdova na spomenicima i novcu kao i zapisani prodaci pokazuju da se u centrima njene pojave loza počela gajiti pre 5000-7000 godina.

Od kada se vinova loza gaji kod nas?

Vinogradarstvo je na tlu Srbije poznato još od najdalje prošlosti. Sa gajenjem vinove loze u Evropi počelo se prvo u Trakiji, u dolini reke Marice, još oko pre 5000 godina. Otada su grožđe i vino vekovima bili stalni saputnici ljudi koji su naseljavali Balkan, a vinogradarstvo je postalo njihovo stalno zanimanje. Zato su i mnogi običaji, predanja i obredi povezani sa vinovom lozom. Grožđe i vino opevani su u narodnim pesmama. Još je Homer sa nadahnućem pisao o čuvenom trakijskom vinu. O velikom razvitku vinogradarsva u predrimskom periodu na Balkanu svedoče i brojni spomenici u raznim krajevima Balkana. Među njima najviše pažnje izaziva poznato panađursko zlatno blago s kraja IV i početka III veka pre Hrista. To su fino izrađene zlatne posude iz kojih se pilo vino.

Zlatne posude za vino, Panađurište

Važne etape u razvoju vinogradarstva

U razvitku vinogradarstva je bilo perioda procvata, ali su nastajala i vremena masovnog iskorenjavanja ili uništavanja vinove loze. Tako je, na primer, u doba rimske vladavine na Balkanskom poluostrvu loza bila veoma rasprostranjena, ali je sa raspadanjem Rimske Imperije i seobom naroda u V veku osetno stradala, a na nekim mestima čak i iskorenjena.

Kasnije, međutim, tokom formiranja prvih srpskih srednjovekovnih država, potršnja vina i uzgoj vinove loze ponovo su bili u porastu. U to doba, u ranoj bugarskoj državi kan Krum je čak morao da izda zakon o iskorenjivanju loze jer je upotreba vina uzela previše maha. Vino iz srenjevekovne Srbije izvozilo se na evropska tržišta, a poznato je i da su se vojnici Fridriha Barbarose opijali našim vinom tokom prolaska kroz Srbiju, za vreme krstaškog pohoda.

Posle pada srpske srednjovekovne države pod tursku vladavinu vinogradarstvo je ipak opstalo. Kuran je zabranjivao muslimanima vino, ali su Turci dozvoljavali hrišćanskom stanovništvu da ga slobodno proizvodi i troši. Turci su i sami bili ljubitelji dobrih sorti stonog grožđa, tako da su, zahvaljujući njima, mnoge sorte stonog grožđa prenete u našu zemlju.

Posle oslobođenja od osmanske vladavine površine pod vinogradima su se brzo povećavale. Već krajem 19. veka u kraljevini Srbiji pod lozom su bile hiljade hektara. U to vreme u Evropu (Francuska) već je bio prenet iz Amerike jedan od najopasnijih neprijatelja vinove loze – filoksera. U naše krajeve filoksera je stigla za par decenija i brzo se raširila. Pojavom ove pošasti raskinuklo se sa starim tradicionalnim vinogradarstvom kada se loza sadila direktno, nekalemljena i na relativno mala rastojanja, po 8000 do 12,000 čokota na hektar.

Masovno uginuće loze i krčenja hiljada hektara vinograda napadnutih filokserom ugrozili su vinogradarstvo u zemlji. Sigurni su bili samo vinogradi posađeni na peskovitom zemljištu. Već u prvoj deceniji 20. veka počinje se sa proizvodnjom kalemljene loze na američkim podlogama koja je otporna na filokseru. Nakon prvog svetskog rata širenje novih vinograda na otpornim podlogama dobilo je veliki zamah.

Period između dva svetska rata obeležio je razvoj vinogradarstva. Površine pod uzgojem loze u kraljevini Jugoslaviji narasle su na preko 200,000 hektara, a 1937 godine na Poljoprivrednom fakultetu u Beogradu vinogradarstvo se izučava kao poseban predmet.

Nakon drugog svetskog rata i formiranja SFRJ, dolazi do kolektivizacije poljoprivrede. Stvorene su velike plantaže vinograda prilagođene mašinskoj obradi, uvedene su nove vinske i stone sorte, povećana je proizvodnja grožđa, a površine pod vinovom lozom porasle su. Međutim, u ovom periodu prioritet je proizvodnja što veće količine grožđa, uz nizak kvalitet vina. SFRJ je postala jedan od vodećih svetskih proizvođača rinfuznog vina.

Sorte vinove loze koje se gaje u Srbiji  i na koji način su stigle kod nas

U našoj zemlji su zastupljene mnogobrojne sorte vinove loze. U raznim periodima vinogradari su masovnije zasađivali ove ili one sorte. Plemenite sorte vinove loze prenete su u Srbiju uglavnom sledećim putevima:

• Tračani su preneli iz Male Azije prvu lozu u dolinu reke Marice. Moguće da je to bila sorta Slankamenka (Plovdina), koja je i danas najstarija domaća sorta.
• Feničani i Grci su prenosili razne sorte vinove loze preko crnomorskih i jadranskih luka. Te sorte su se vremenom širile u unutrašnjost Balkana.
• Rimsko carstvo zahvatalo je velke delove Evrope, Bliskog istoka, severnu Afriku. Trgovina, protok ljudi, biljaka i životinja bio je veoma razvijen. Za vreme više vekova, koliko su Rimljani vladali Balkanom, sigurno su na naše prostore donete različite sorte iz drugih delova carstva.
• Turci su iz Male Azije preneli uglavnom stone sorte. Mnoge od njih imaju turska imena kao afus-ali i slično.
• Posle najezde filoksere, pri obnovi vinograda, iz zapadnoevropskih zemalja uvezene su mnoge vinske i stone sorte.

Postoji li u drugim zemljama dan vinogradara

Može se reći da je Srbija među malobrojnim zemljama u svetu koje obeležavaju Dan vinogradara – Sveti Trifun, 14. februar. Taj praznik je verovatno ostao još iz doba rimske vladavine na Balkanskom poluostrvu. Svetkovine praznika posvećenog rimskom bogu Bahusu preuzeli su i stari Srbi. Kasnije, prihvatanjem Hrišćanstva, one nisu isčezle, ali je način proslave promenjen i za pokrovitelja je prihvaćen Sveti Trifun. Obeležavanje Dana vinogradara ima naročiti značaj jer je povezano sa jedonom od najvažnijih radnji u vinogradarstvu – rezidbom. I samo praznovanje Svetog Trifuna praćeno je orezivanjem vinograda i znak je da je nastupilo vreme rezidbe.

Proslava Svetog Trifuna u Aleksandrovcu. Izvor: Novosti

Vinogradarstvo u drugim krajevima sveta

Vinogradarstvo je važna grana poljoprivredne proizvodnje u mnogim zemljama. Godine 2020. na planeti je postojalo oko 7.3 miliona hektara pod vinovom lozom, ali rasprostranjenost po kontinentima je neravnomerna. Pogotovo ako se u obzir uzme i veličina kontinenata. Najviše loze je posađeno u Evropi, Severnoj Americi i Aziji.

Vinova loza se gaji širom sveta, sa značajnim površinama pod vinogradima u različitim zemljama. U nastavku su prikazani podaci o nekim od najvećih proizvođača vinove loze i njihovim zasadima.

Španija se ističe kao zemlja sa najvećom površinom pod vinogradima, sa skoro 961,000 hektara. Francuska i Kina takođe imaju impresivne površine pod vinovom lozom, sa 797,000 odnosno 785,000 hektara. Italija, Turska i Sjedinjene Američke Države takođe su značajni proizvođači vinove loze, sa površinama od 719,000, 431,000 i 405,000 hektara, redom.

Ovi podaci naglašavaju značaj ovih zemalja u svetskom vinogradarstvu. Vinogradarske površine su odraz dugogodišnje tradicije i stručnosti u uzgoju vinove loze, kao i povoljnih klimatskih uslova koji podržavaju uzgajanje vinove loze.